Marlin** NPO1 (podcast)
Als je iets wilt leren op het web over de oorsprong van wetenschappelijk rascisme wees dan op je hoede. Veel teksten zijn onbetrouwbaar en politiek gekleurd. Helemaal wanneer de maker van een radio-documentaire zichzelf verplaatst naar de 18e eeuw en triomfantelijk de wortel van het kwaad gaat bloot leggen. Dat is zeker het geval met de podcast-aflevering van Het Spoor terug. Het is eigenlijk jammer dat de kwaliteitsomroep VPRO en het – door mij hooggewaardeerde programma – OVT, deze aflevering door de peer review heeft laten glippen.
Titel:Â De wereld van Petrus Camper
OVT VPRO, rubriek: Het spoor terug
Beoordeling: **
RadioMaker: Katz Laszlo duikt met historica Jennifer Tosch in de 18e eeuw, op zoek naar racisme.
Genre:Â Podcast
Uitzendkanaal:Â NPO-radio 1
In de docu De wereld van Petrus Camper probeert Katz Latzlo een beeld te schetsen van wetenschappers die eeuwen geleden onderzoek deden naar gemeenschappelijke kenmerken van volkeren. Dat zijn natuurlijk geleerden die, met de beperkte kennis van toen, al snel bevolkingsgroepen omschreven als ‘soorten’ en zelfs later met de term ‘ras’.
Vol afgrijzen wordt in dit soort docu’s het ene bewijsstuk naar het andere opgegraven en op een goudschaaltje gewogen. Het is niet moeilijk om op basis van normen uit 2021 al die documenten en hun auteurs op de brandstapel te gooien. Terwijl je natuurlijk elke mus die van het dak valt in ‘vroegere tijden’ ook kan zien met een andere blik. Want elke historische tekst heeft een context.
Neem nou in het debat rond racisme het label ‘kaukasisch’. In de radio-docu komt de term ook weer naar boven als Camper(1730-1789) spreekt over het kaukasiche ras, waarmee hij witte mensen omschrijft. Dokters omschrijven vandaag de dag witte mensen nog steeds in hun medisch dossier met deze archaïsche term. Camper leefde in de beginperiode van de biologie. Als je in de objectieve literatuur duikt over dit onderwerp duikt dan leer je al snel dat deze omschrijving officieel is gemaakt door de antropoloog Blumenbach die leefde van 1752 tot 1840. De 18e eeuw was een periode waarin veel geleerde biologen, in navolging van de Zweedse bioloog Linnaeus, zich bezig hielden met het indelen van planten, dieren en mensen volgens een bepaalde standaard taxonomie.
De schedelvorm van het mensen uit de Kaukasus was het toppunt van schoonheid volgens Blumenbach
De antropoloog J.F. Blumenbach deelde de menselijke soort in vijf variëteiten in. Hij onderscheidde aan het eind van de 18e eeuw: Kaukasisch (wit), Mongools (geel), Amerikaans (rood), Ethiopisch (zwart) en Maleis (bruin). Hij koos voor de term Kaukasisch omdat hij aannam dat de mens in de Kaukasus was ontstaan. De schedel van mensen uit deze bergachtige streek ten oosten van de zwarte zee hadden volgens hem ‘een prachtige vorm’. Zijn keuze voor de term van witte mensen als kaukakisch was dus puur esthetisch en volkomen idioot.
In onze tijd zou je als wetenschapper niet serieus genomen worden met een dergelijke onderbouwing van een onderverdeling van de menselijke soort Homo Sapiens. Waarvan we overigens nu weten dat er maar een soort – na het uitsterven van de Neanderthalers, zo’n 40.000 jaar geleden – is overgebleven. Sinds Darwin hebben we ontdekt dat de uiterlijke verschillen tussen bevolkingsgroepen geleidelijk zijn ontstaan, en dat er voortdurend vermenging plaats vindt.
De wereld van Petrus Camper volgens de radiomaker Laszlo
Radiomaker Katz Laszlo maakt in de podcast-serie ‘Het spoor terug’ van OVT in de aflevering De wereld van Petrus Camper herhaaldelijk de fout om haar bevindingen niet in de context van de 18e eeuw te plaatsen. Zij loopt bijvoorbeeld door Amsterdam en ontdekt het Theatrum Anatomicum in de Waag op de Nieuwmarkt. In deze snijzaal waar ook Dr. Nicolaes Tulp heeft gedoceerd, gaf Petrus Camper (1730-1789) zijn anatomische lessen.
Petrus Camper: anatoom, fysioloog, meubelmaker, verloskundige, zoöloog, antropoloog en paleontoloog. Maar racist?
Petrus Camper was zo’n typische verlichtte wetenschapper uit de 18e eeuw met enorm veel interesses en expertises. Je zou hem vanuit het heden kunnen beschouwen als arts, anatoom, fysioloog, meubelmaker, verloskundige, zoöloog, antropoloog en paleontoloog.
In de hoedanigheid van antropoloog onderzocht hij de mens aan de hand van kenmerken en vergelijkende anatomie, zoals al zijn geleerde tijdgenoten. Katz Laslo vertelt met een trieste stem in haar radio-docu dat Camper in de 18e eeuw wel zo’n 200 autopsies op de Nieuwmarkt deed. Ook, stelt zij dan heel verontwaardigd, op het dode lichaam van een jongen uit ‘Oeganda’. Dat is natuurlijk onzin want dat land bestond toen nog helemaal niet onder die naam. Het moest nog door de Engelse koloniale macht veroverd worden. En zo gaan we tijdens de docu nog even door. Dat is jammer want het verhaal over de 18e eeuwse wetenschapper Camper is heel interessant. Misschien dan toch maar een keer beluisteren?
Ga je gang: >>de wereld van Petrus Camper (podcast Spoor Terug, VPRO, OVT)
De lezingen van Camper aan de kunstacademie van Amsterdam
In de radio-docu komen een paar tekeningen Van Camper voor, waar sinds de 18de eeuw allerlei mythes omheen zijn ontstaan. Ook Laszlo trapt daar in. Zij vertelt bijvoorbeeld over de ‘verschrikkelijke’ tekening van Camper waarin hij zijn wetenschappelijke bevindingen heeft samengevat. Door een aantal schedelvormen van verschillende groepen naast elkaar te plaatsen. Hij volgt daarbij de indeling van zijn tijd: de verschillende variëteiten, ‘rassen’ genoemd. Camper borduurde voort op de wetenschapstraditie van de Zweed Linnaeus, die als vader van de biologie als wetenschap, een poging deed om mensen, dieren en planten onder te verdelen in een hiërarchische ordening.
Laszlo beschrijft in de docu (en laat ook andere deskundigen) de etsen van Camper waarin hij een ‘wanstaltige’ opsomming laat zien van een primitieve apekop links, via een negroïde man en een Aziaat tot de regelmatige trekken van een witte man en als overtreffende de trap de vorm van het hoofd van een Grieks beeld. Absurd natuurlijk om te eindigen met een fictief schoonheidsideaal uit de Oudheid. Alsof dit een soort Ãœbermensch is en de rest van de schedels inferieure wezens die dichter bij de aap staan.
Iedereen die dit plaatje vandaag de dag onder ogen krijgt zal er schande van spreken: ‘Camper heeft met zijn schedelonderzoek het racisme van zijn tijd van een wetenschappelijke basis voorzien!’. En dat is wat Lazlo in de documentaire uitgebreid doet. Waar zij niet over spreekt (en zelfs van de hoogleraren die ze interviewt krijgen we dit niet te horen) dat de gewraakte tekening door Petrus Camper is gemaakt voor twee lezingen die hij in 1770 aan de Kunstacademie van Amsterdam heeft gehouden. Vandaar ook het hoofd van een beeld als voorbeeld van de speciale verhoudingen die Griekse kunstenaars nastreefden. Zo wilde Camper met deze lezingen aantonen dat de stijl van een tekenaar als Dürer gebaseerd was op de aanname dat een schedel van een mens op alle leeftijden ovaal blijft. Terwijl een studie van schedels bewijst dat de kin van een oude man korter wordt waardoor de gezichtshoek minder scherp toont.
Met zijn tekening wilde hij kunstacademie-studenten leren om beter naar de vormen van schedels te kijken. Ook met een andere tekening, die daarna als ets heel vaak is gekopieerd en voorzien van inkleuringen, uit 1770 wilde hij kunstacademie-studenten leren om betere portretten te schilderen. De versies van deze afbeeldingen op het web zijn talloos. In het Rijksmuseum
Deze tekeningen, waar al snel gravures van werden gemaakt, zijn een eigen leven gaan leiden. In de 19e en de 20e eeuw vormden zij het bewijsmateriaal voor wetenschappers die in de natuur een hiërarchie wilde aanbrengen, waarbij de witte Europese mens bovenaan de hiërarchie staat.
Petrus Camper was echter, als kind van de 18e eeuw, een godsvruchtig mens. Hij ging ervan uit dat alle mensen gelijk waren en dat ieder mens uiteindelijk afstamde van de oermensen in zijn tijd: Adam en Eva. Petrus Camper nam ook stelling tegen de slavenhandel . Zie bijvoorbeeld zijn lezing: Redevoering over den oorsprong en kleur der zwarten 1 in 1764.
De wereld van Laszlo, in plaats van Petrus Camper
Helaas krijgen we dit allemaal niet te horen in de docu van Laszlo. Ze vertelt niet over de wereld van Camper, de onderzoeker uit de 18e eeuw, maar vooral over haar eigen wereld. Dat is natuurlijk de wereld anno 2021, waarin we niet meer op een biologische manier de wereld opdelen in groepen als ‘Negroide’, ‘Aziatisch’ of ‘Kaukasisch’. Het is bovendien wetenschappelijk aangetoond, sinds we DNA-analyses kunnen doen, en niet alleen meer kijken naar fysieke kenmerken maar ook naar erfelijke eigenschappen, dat bijvoorbeeld binnen Negroïde bevolkingsgroepen meer genetische diversiteit bestaan dan binnen één witte Europese bevolkingsgroep. En bovendien is de homo sapiens als mensensoort ontstaan in Oost-Afrika. Rond 300.000 jaar vChr heeft deze bevolkingsgroep met gemeenschappelijke kenmerken (uiterlijk dan) zich langzaam over Europa verspreid. Daar woonde in deze periode ook aan een ander menselijk soort, namelijk de Neanderthalers waarmee Homo Sapiens zich vermengde. Onderzoek heeft aangetoond dat de gemiddelde Europeaan twee procent neanderthaler in zijn DNA heeft. Kortom: het opdelen in rassen is dus complete onzin, met de kennis van nu.
Natuurlijk zal de dokter de behoefte hebben, in verband met personalised medicine, om te benoemen tot welke etniciteit iemand behoort in het medisch dossier maar waarom hij of zij nog steeds witte mensen als ‘Kaukakisch’ bestempeld is een raadsel. Het wordt tijd om deze term te vervangen voor wit.
