Marlin🦷🦷🦷🦷 Wend je lichaam naar de zon (docu)
Op het web is al een tijdje de docu ‘Wend je lichaam naar de zon’ uit 2021 te zien, waarin de Lets/Nederlandse Sana Valiulina samen met haar zuster Dina op zoek gaat naar het oorlogsverleden van haar vader Sandar Valiulin. De schrijfster is geboren in 1964 in Tallinn, Letland – toen nog een onderdeel van de Sovjet Unie. Sinds 1989 woont zij in Nederland en publiceerde zij een aantal romans.
Haar Letse vader werd in de Tweede Wereldoorlog als soldaat van het Rode Leger door de Duitsers krijgsgevangene gemaakt, overleefde deze periode ternauwernood en werd door Stalin na de oorlog als landverrader naar de Goelag-archipel gestuurd. Een bijzondere geschiedenis die tot nu toe weinig aandacht heeft gehad in de officiële geschiedschrijving. Ook Nederlanders die vanwege de arbeidsplicht aan het Oostfront hebben gewerkt en door de Russen krijgsgevangen zijn gemaakt na het einde van de oorlog, werden naar Siberië verbannen.
Titel: Wend je lichaam naar de zon
Beoordeling: 🦷🦷🦷🦷
Genre: docu
Producent: SöPa Productions
Uitzendkanaal: 2DOC, NPO START
De vader van Sana Valiulina kwam pas in 1951 vrij, keerde terug bij zijn vrouw in Letland en probeerde een leven op te bouwen. In de jaren ’60 kreeg hij twee dochters, Sana en Dina, die we volgen in de docu. Op een bijna poëtische wijze krijgt de vader van Sana in de sterk visuele beelden een gezicht. We zien en horen zijn dochter fragmenten van persoonlijke documenten van haar vader traag voorlezen uit schriftjes en brieven. Het is ontroerend om haar te horen en te zien mijmeren. De voice over die uit haar mond klinkt (weifelende woorden, in het Russisch maar ook soms in haar nieuw geleerde taal Nederlands) bij de beelden is een soort direct gesprek met haar vader over zijn duistere verleden. Tot aan zijn dood sprak hij nauwelijks met haar over de oorlog.
Omdat de docu-maker de beelden van Sana, die zich een idee probeert te vormen van haar vader, vermengt met historische archiefopnamen over de strijd van het Rode en Duitse leger in Europa krijgt alles een indringende tastbaarheid. En zij zijn gecomponeerd, vervalst zou je bijna zeggen, om de herinnering te ondersteunen en te voeden. Je ziet bijv. Hitler een glas water heffen gevolgd door een beeld van Stalin die een glas neerzet. Daarbij gaat het kwaad in elkaar over. Het zijn de bekende beelden van de gezichten van overwinnaars en slachtoffers.
Door ze te mixen met shots van de peinzende schrijfster die denkt aan haar vader krijgen ze vanzelf een eigen invulling. Het is net of je haar vader herkent in de miljoenen soldaten die uitgehongerd de camera in staren van Duitse propaganda-filmpjes. Sommige korte fragmenten (van bijv. Sovjetsoldaten die naakt een rivier doorwaden of een groepje gevangen die in een strafkamp in de Goelag samen een boom omhakken) worden herhaald waardoor ze een eigen verhaal krijgen. Dit heeft een mooi effect op het te vertellen verhaal want er zijn zoveel perspectieven mogelijk in het terugkijken. Het caleidoscopische aspect van de geschiedenis wordt daarmee prachtig geïllustreerd.
De docu-maker laat eigenlijk bijvoorbaat al zien dat elke bron die je raadpleegt ‘ingekleurd’ is door degene die zich een beeld probeert te vormen van een persoonlijke geschiedenis of van de geschiedenis van een land.
‘Ik wilde leven’ schrijft Sandar Valiulin aan zijn vrouw in de documentaire ‘Wend je lichaam naar de zon’
Je voelt de angst en de angst van de vertelster als zij ontdekt dat haar vader als krijggevangene van de Duitsers ervoor koos om aan de zijde van de vijand te vechten. Puur omdat hij daarom beter voedsel zou krijgen. Je ziet unieke Duitse propaganda beelden uit 1944 waarop Sovjet-krijgsgevangenen in een Duits uniform moeten exerceren en de Hitlergroet moeten maken. Door ze minuten lang te herhalen krijgt dit verraad een extra dreiging. Sana hoor je in de voice zich onzeker afvragen. ‘Papa, je hebt toch niet op je landgenoten geschoten?’
In het levensverhaal van haar vader komen een aantal verborgen geschiedenissen tot leven die nog steeds niet goed door willen dringen tot onze hersenen. Onze beeldvorming rond de (geopolitieke) rol van de Sovjets in de verdeling van Europa voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog is gekleurd en al een paar keer herschreven. Het gaat te ver om hier gedetailleerd op in te gaan (lees bijv. het artikel van Sander van Walsem in de VK) maar het slachtofferschap van de Sovjets tijdens de Tweede Wereldoorlog is gecultiveerd.
De terreur waarmee Stalin zijn eigen soldaten de dood injoeg tijdens de Grote Vaderlandse oorlog was ongekend. Zo mocht bijvoorbeeld geen enkele soldaat zich overgeven aan de Duitsers want dat werd als landverraad gezien. Ook de vader van Sana is na de oorlog verbannen naar de Goelag.
Op zijn twintigste werd hij soldaat in het Rode Leger van Stalin dat sinds 1943 de Duitsers aan het terugdrijven was richting Berlijn. Het is een oorlog waar de SU een groot offer heeft gebracht met wel 25 miljoen doden, ongeveer de helft van het aantal slachtoffers in de WO2. Achteraf is die Vaderlandse Oorlog vooral geframed als bevrijdingsoorlog door de Sovjetleiders (en zelfs Amsterdam trapte nog in dat beeld door in de jaren ’50 Stalin met een laan te eren). Zelfs Poetin viert met veel retoriek deze Vaderlandse Oorlog 1941-1945 nog elk jaar als een collectief offer dat de toenmalige Sovjet Unie gemaakt heeft om de nazi’s te terug te drijven tot Berlijn en daar te verslaan.
Het lot van de 5 miljoen krijgsgevangen gemaakte Sovjetsoldaten tijdens het nog steeds grootste militaire treffen uit de wereldgeschiedenis is nooit goed in beeld gebracht. Hitler wilde de Sovjet krijgsgevangenen vooral doodhongeren. Men gaat ervan uit dat van de 5,5 miljoen Sovjetsoldaten zo’n 3,5 miljoen het krijgsgevangenschap niet heeft overleefd: gesneuveld op het slagveld, verwaarloosd en uitgehongerd in Duitse gevangenschap, maar vooral genegeerd en vergeten door de eigen Sovjetregering.
In het leven van de vader van Sana Valiulina zien we al deze bekende en minder bekende verhalen samenkomen. Het is ontroerend om te zien hoe haar vader zich verantwoord richting haar moeder toen hij als krijgsgevangene voor de keuze werd gesteld: de hongerdood of voor Duitsers vechten. ‘Ik wilde leven’ zegt hij ergens in een brief. Het deed me denken aan de criminelen en zelfs de psychiatrische patiënten die door de Wagner-groep nu in de Russisch-Oekraïense oorlog worden ingezet om te vechten. Waarschijnlijk zullen zij ook later, als zij het nog kunnen navertellen, mompelen: ‘ik wilde leven’.
Marlin
