Het blad van de lindeboom als symbool van liefde en rechtspraak
Het eerste waar ik aan denk, als ik het blad van een lindeboom zie, is Liesje. Arm kind. Ze moest Lotje leren lopen langs de lange lindelaan. Als kind begreep ik nooit dat het hier een tongbreker betrof. Ik stelde mij een lange laan voor met lindebomen, waarlangs Lotje zich struikelend voortbewoog. Liesje liep er verveeld naast en deed af en toe voor hoe je je ene voet voor je andere moest zetten. Hoe zo’n lindeboom er uit zag wist ik niet. Overigens: de bekende tongbreker over die ‘Lange Lindelaan’ is van oorsprong Haags en refereert aan het Lange Voorhout dat inderdaad vol met linden staat.
De lindeboom is in deze zin verborgen voor mij gebleven, terwijl ik hem toch al heel lang om mij heen heb gehad. In de lommerrijke buurt Watergraafsmeer bijvoorbeeld, waar ik al meer dan 30 jaar woon, staan rijen zilverlinden. Aan het eind van de lente verspreidt hun lindebloesem (je kan er ook thee van zetten) een heerlijke, bloemige geur. Ik heb altijd gedacht dat er ergens een kapperszaak zijn deur had opengezet, als ik langs die zilverachtige bomenrij reed. De onderkant van het blad van dit type lindeboom is inderdaad wit grijs als de wind het blad om laat krullen.
Het blad van de lindeboom als zonnescherm
Wat betreft dit soort onbewuste lindebomen kan ik nog verder teruggaan. Voor veel boerderijen in het dorp Maartensdijk, waar ik mijn jeugd heb doorgebracht, stonden vaak twee identieke bomen. Heel dicht op de gevel. Ze waren duidelijk plat gesnoeid en identiek. Omdat ze alleen links en rechts takken hadden, leken ze op grote vliegenmeppers. In de winter kon je goed zien hoe symmetrisch ze waren. Dat vond ik als kind eigenaardig. Hoe kunnen twee bomen op precies dezelfde hoogte zijtakken krijgen? En wie wil er nu twee van die bomen zo vlak voor zijn raam hebben? Zonder het geweten te hebben keek ik hier naar lindebomen – leilinden in dit geval.
De boeren leidden die linden tijdens de eerste groei langs horizontaal gespannen ijzerdraad. Zodat de bomen in de zomer, met hun grote hartvormige bladeren, een natuurlijk zonnescherm vormden. Veel boerderijen probeerden op die manier hun voorkamer te beschermen tegen de hitte, begreep ik veel later.
Der Lindenbaum in ‘Die Winterreise’ van Schubert
De lindeboom ken ik ook, onbewust, uit een klassieke muziekstuk. In ‘Die Winterreise’, een zwaar romantische liederencyclus van Franz Schubert, komt een lindeboom voor.
In de tekst horen we: ‘Ich schnitt in seine Rinde | So manches liebe Wort‘. Het was dus een liefdesboom waarin heel vaak een hart werd gekerfd. Lindebladeren hebben een hartvorm. Ik geef het je trouwens te doen om een hart te snijden met een gewoon zakmesje. Iedereen die zo’n boom van dichtbij bekijkt, ziet dat de schors dik is en zwaar geribbeld. Aan die specifieke bast dankt de linde zelfs zijn naam in het Latijn: Tilia. Het woord Tilia is afgeleid van het Griekse ’tilos’ wat vezel betekent. De bastvezels van lindebomen werden vroeger gebruikt bij de productie van schoeisel en touw. De lindeboom heeft dicht gebladerte en een koepelvormige kroon. Hij kan wel 30 meter hoog en soms wel 1000 jaar oud worden!
‘Ik zal na luttel dagen | Uw laatste woning zijn.’
Niet alleen in de muziek komen we de linde tegen maar ook in de literatuur. De negentiende-eeuwse dichter Frederik Hemkes bezingt in de lofzang ‘De Lindeboom’ (1882) hoe de boom hem bescherming en vertrouwen schenkt. In het slotkwatrijn wijst hij ons nog eventjes doodleuk op de functie van lindehout in de 19e eeuw, namelijk: de zes planken waartussen men het aardse verlaat.
De linde in het magische wereldbeeld van onze verre voorouders
Voor de ‘Germanen’, die in vroeg-middeleeuws Europa aan dieren en planten hogere krachten toekenden, was de lindeboom met haar hartvormig blad een vredesboom . De linde werd vereerd als Freya, godin van vruchtbaarheid, liefde en gerechtigheid. Ook in de rest van het Middeleeuws Europa was de geest van de linde een beschermer voor huizen, bronnen en kerken. Daarom zie je de linde nog vaak voor heilige gebouwen staan. Onder de linde werd ook recht gesproken door middel van de ‘Vierschaar’.
De naam Vierschaar is afgeleid van het vierkant van vier banken waarbinnen recht werd gesproken. Traditioneel gebeurde dit in de buitenlucht onder een linde. In het midden stond dan de beschuldigde. Ook andere plechtigheden werden onder de linde gehouden, waaronder het sluiten van huwelijken; de duimen van de geliefden werden dan in de bast gedrukt.
Herkomst geslachtsnaam ‘Tilia’
Zoals gezegd is het woord ‘Tilia’ Grieks voor ‘vezel’. Het Germaanse woord linda betekent ook bindsel. Het woord lind kan ook te maken hebben met de zachtheid van het hout, want in Duitsland betekent lind: zacht of luw. Christelijke heiligenbeelden werden vaak uit het zachte lindehout gesneden. Het lindeboom blad vindt men ook vaak op wapens en zegels. Zelfs onze stad Tilburg dankt haar naam aan de linde (Tilia).
Het gebruik van de linde door de eeuwen heen
De bloemen van de lindeboom hangen tussen het blad en zijn geelachtig wit. Ze vormen hangende bloemschermen met een geelgroen schutblad . Er kan kruidenthee gemaakt van worden, tilleul ( die zich zeer goed leent voor houtsnijwerk, draaiwerk en beeldhouwwerk. De Russische Matroesjka-poppetjes worden bijvoorbeeld van lindehout gemaakt. Vroeger werden ook klompen uit lindehout gesneden. Stoppen van wijnvaten werden traditioneel gedraaid van lindehout. Ook nu nog wordt Lindehout nog veel gebruikt in de bouw van tokkelinstrumenten zoals de klavecimbel en de spinet.
De wapenschede van Ötzi was van lindeschors
Zelfs in de verre steentijd had het schors van de lindeboom een toepassing, ontdekte ik op het web. De in een dooiende Alpengletscher gevonden ijsmummie ‘Ötzi‘ heeft daar bewijs voor geleverd. Hij droeg in het Europa van 5300 jaar geleden een soort bijltje bij zich dat hij in een schede bewaarde aan zijn riem. Deze schede was gemaakt van lindenbast.
De techniek van vlechten van vlas, biezen of bast van een boom staat in het Engels bekend als Weft-twining. Ötzi gebruikte dus de sterke bast van de linde om te vlechten. Wat een boom.
