De vier edele waarheden van Boeddha: religie of een praktische zen-oefening?

Het achtvoudige pad naar hier als voorloper van zen

Het eigenaardige is dat ik – na 8 jaar zitten, luisteren, lezen en praten met mijn zenleraar en mijn cursusgenoten – nog steeds niet helemaal goed weet wat zen is. Wanneer vrienden om mij heen vragen naar de betekenis van zen, begin ik steevast een beetje geïrriteerd te hakkelen. Meestal pers ik er dan met moeite een zin uit in de trant van ‘zen is voor mij een oefening in aandacht’. Of een nog grotere dooddoener: ‘een manier om mijzelf en de wereld om mij heen beter te begrijpen’. En ik moet altijd van mezelf benadrukken dat het niets met een Oosterse godsdienst, een sekte of Hare Krishna te maken heeft.
Kortom: mijn irritatie en defensieve reactie is voer voor psychologen. Standaard krijg ik als reactie terug: ‘En voel je je dan helemaal zen na een les?’. Het zijn verschrikkelijke vragen waar ik geen raad mee weet. Helemaal als mensen zen als een werkwoord gebruiken: ik zen, jij zent, en dus ook: ‘En Marlin, heb je lekker gezent?’.
Na tien jaar zen-les weet ik inmiddels wel hoe ik het beste om kan gaan met de onlustgevoelens die zulke vragen oproepen. Laten we zeggen: ik pas zen eigenlijk meteen toe in de praktijk van het ogenblik. Ik vraag mij dan bijvoorbeeld af, volgens de Lojong (een training van de geest, ooit in de 12e eeuw door een boeddhistische monnik samengevat in 59 hele intrigerende slogans):
‘Waarom word ik zo geïrriteerd als mensen hier op deze manier naar vragen? Wat zegt dat over mij?’
Ik moet dan denken aan slogan 12. Drive all blames into one. (Breng al je verwijten onder een noemer). Zit in mijn verwijt naar die mensen een constante waar ik iets van kan leren? Verbergt dit verwijt een andere drijfveer, motief, verlangen dat ik ook zie terugkeren in andere verwijten? Heel leerzaam om daar eens over na te denken. En vaak met de eindconclusie dat ik die irritatie beter over kan laten vliegen dan er naar te handelen.
Misschien is Zen met een hoofdletter voor mij veel meer psychologie en levensbeschouwing dan een godsdienst. Handig voor zelfinzicht (Hoe werkt mijn ego? Wat wil ik? Wie ben ik? Waar ligt mijn levensgeluk? Wat kan ik leren van wat er op mijn pad komt?) en begrip en waarde van de wereld om mij heen.

Zen is gelukkig geen godsdienst met een waarheidsclaim maar kent toch een soort liturgie – daar moest ik aan wennen.

Zen is geen strenge godsdienst met onbetwistbare dogma’s. Wat mij betreft blijft het een beetje hangen bij een luchtige oefening in meer aandacht geven aan het nu. Een oefening die je samen kunt doen maar ook alleen. En niets hoeft. Een oefening ‘niet doen’ is ook een hele leerzame oefening. Maar er zijn wel regels. Voor zwaar anti-autoritaire personen zoals ik een groot probleem. Ik beschouw gedragsregels door een hogere macht mij opgelegd al snel als een bedreiging. Helemaal als de waarde mij niet meteen duidelijk is.

Ik kan mij nog heel goed herinneren hoe ik tijdens de beginnerscursus van zen.nl op de Hoogte Kadijk in Amsterdam in verlegenheid werd gebracht door het op commando drinken van een kopje thee. Het was de allereerste les. Aanvankelijk leek het mij prima om met zijn allen een kopje thee te drinken. Maar alle alarmbellen gingen in mij rinkelen toen dit volgens bepaalde regels moest gebeuren. De docent gaf het moment aan wanneer wij ‘mochten’ drinken. En het kopje gewoon terugzetten was er ook niet bij.
Een ritueel!
Jezus… ik schrok mij dood. Waar was ik in beland? Toch een sekte? Moest ik zo een ouwel doorslikken? Een vlag hijsen? Een knieval maken? Een jurk aantrekken? Een dier offeren?
Ik was er toen heilig van overtuigd dat alle rituelen in de wereldgeschiedenis, met enige overdrijving, hebben geleid tot totalitaire systemen, waarbij het gebeurd is met de individuele vrijheid; de handeling is gereduceerd tot een middel om macht mee uit te oefenen en te indoctrineren. Toen mijn zen-docent voordeed hoe we het drinken van een kopje thee altijd in een bepaalde volgorde zouden gaan doen, was ik daarom vastbesloten geen stap meer in de zendo te zetten. Wel jammer want de rest van de les vond ik heel onderhoudend. Tijdens de evaluatie van de les vroeg ik aan de docent toch nog even wat de zin was het theeritueel. En nog specifieker: om een thee kopje eerst om te draaien met de stip naar voren, alvorens het voor je neer te zetten…
Zijn antwoord zal ik nooit vergeten:
‘Goede vraag. Deze handeling lijkt zinloos maar omdat we de handeling met zijn allen uitvoeren op hetzelfde moment, krijgt hij betekenis. Dat is de enige zin.’
Toen begreep ik het niet. Maar ergens was ik geraakt. Ook stelde ik mezelf de vraag: waar komen toch al die gedachten vandaan als ik een regel krijg opgelegd? En ik wilde wel die betekenis ervaren de volgende keer. Ik gaf zen nog een kans. Tijdens de introductielessen kreeg ik inderdaad meer inzicht in het effect van een rituele handeling die gezamenlijk wordt uitgevoerd. Omdat iets vast staat volgens een bepaalde volgorde, hoef je er niet over na te denken en kun je daardoor ook vrijheid ervaren. Juist in de beperking. Ik vond dat een interessante gedachte en probeerde het toe te passen tijdens het theeritueel. Inmiddels voer ik het theeritueel uit zonder er bij na te denken. En ik geniet elke keer van de beperking die de handelingen mij opleggen. Zelfs de aandacht voor de smaak en de gewaarwording van de hete thee in mijn mond gaat vanzelf, terwijl ik normaal zeer gedachteloos en op de automatische piloot alles dat wordt ingeschonken opdrink…
Tja… en die gedachten. Oefeningen om je te verhouden tot die gedachten en het perspectief, het oordeel…daar ben je met zen altijd mee bezig. Misschien kun je die gedachten nog het beste beschouwen als een enthousiast kwispelende hond. Voortdurend is die hond geneigd achter de kluif van de toekomst of het verleden aan te rennen. Maar wat telt is de aandacht voor het heden. Zen pint je vast aan het ogenblik. Zonder dat dit dan weer als een beperking wordt ervaren. Dat klinkt meteen paradoxaal. Dit tegenstrijdige ervaren… dat is ook zen.

Boeddhisme is de kunst van het aanvaarden en loslaten – terwijl een verlangen blijft knagen…

Ik moet wel eerlijk zijn. Zen heeft natuurlijk wel een traditie en een bron. Zen vindt zijn oorsprong in het boeddhistische geloof uit India. En dat is wel een religie met dogma’s en een geestelijk leider met een levensverhaal. Boeddha in India formuleerde vier edele waarheden die tot verlichting zouden moeten leiden en kreeg een grote groep volgers in India en daar buiten. In de middeleeuwen predikte een boeddhistische monnik deze leer weer in China. De leer vermengde zich met het Chinese Taoisme tot een leer waarbij de nadruk kwam te liggen op concentratie en meditatie. Uiteindelijk belandde de Chan-scholen in Japan waar het zich ontwikkelde tot zen-boeddhisme. Het is lastig om zen in een leerstelling samen te vatten. Een poging: de mens kan zonder een perspectief: leegte is vorm. Deze bewustwording doet de mens ontwaken. Dus een bestaan niet gehinderd door passies, verlangens en angsten die normaal elk mensenleven beheersen.

Om wat meer grip te krijgen op deze bron van kennis, heb ik de vier edele waarheden van Boeddha (en het te bewandelen achtvoudige pad dat hier uit voortkomt) proberen samen te vatten in een infographic. De kernboodschap is erkennen wat er is en dan loslaten. Het lijkt er op of zen, als stroming die voortgekomen is uit het boeddhisme, op de laatste twee van deze levenshoudingen de nadruk is gaan leggen:
1. samma sathi (de juiste mindfulness)
2. samma samhadi (de juiste concentratie)
De doctrine van Boeddha lijkt een medisch model. Er is een klacht. Er is een diagnose. Er is een oplossing. En er is een behandeling. Via acht levenshoudingen kun je een proces van verandering doormaken door te beginnen met oefenen… let wel, ik zeg bewust ‘een proces van verandering doormaken’ en ik zeg bewust niet: verlicht worden. Want dat ben je al natuurlijk al waneer je kort aangelijnd blijft aan het ogenblik . Het is vooral een pad van hier naar hier en niet van hier naar daar. Altijd lastig om in te voelen in het Westen. Wij zijn geneigd om te denken in een zoektocht met een begin (een vraag) en een einde (een antwoord, een resultaat, een oplossing). In de Oosterse manier van denken ziet men eigenlijk verandering als een continue proces, zonder eindstation.
Ik schrijf dit vrij makkelijk op maar dat is schijn. Nog steeds kan ik, als West-Europese calvinistische denker uit een moerasdelta, deze manier van denken niet helemaal invoelen. Maar dat polderverlangen om iets te willen begrijpen of iets te bereiken (in dit geval: een Oosterse manier van denken) is ook weer een onderdeel van Westers denken. Het is juist de oefening om dat te kunnen loslaten.
Het streven naar geluk of een oplossing voor je onrust lijkt een achterhoede-gevecht. Er is een Koan: Stel dat niets helpt? Wat doe je dan? Je zou dat kunnen beantwoorden met NIETS. Maar dat klinkt zo nihilistisch dat je je bijna afvraagt wat dan nog de zin is van het leven. Wat blijft er over als je de zoektocht stopt naar het wonder achter je schepping, de betekenis van jezelf en anderen?

Pffff…