Revolutie in de Sarphatistraat (1918)

De Nederlandse opstand die niet doorging

“Dacht je dat er een revolutie gemaakt kon worden zonder bloed en tranen?”
_{David Wijnkoop, communistisch voorman, 1918}

In november 1918, toen de Eerste Wereldoorlog ten einde liep en revolutie door Duitsland waarde, kondigde sociaal-democratisch leider Pieter Jelles Troelstra op 12 november de revolutie in Nederland aan. In Amsterdam ontstond een gespannen situatie met talrijke protestvergaderingen van socialisten en communisten, terwijl militairen uit het hele land naar de hoofdstad werden gestuurd.
De militairen in de kazerne openden hierop het vuur. In de chaos vluchtten veel demonstranten weg of wierpen zich op de grond. Terwijl dit gebeurde, bevond de kop van de stoet met daarin Roland Holst en Wijnkoop zich al bij de Muiderpoort. Zij zetten met een deel van de demonstranten hun mars voort naar de Oranje-Nassaukazerne.

Het bloedige resultaat van het incident bij de Cavaleriekazerne was vier doden en zes zwaargewonden. Onder de doden was de 17-jarige Jan van Putten, een jonge medewerker van het Amsterdamse stadhuis, die door het hoofd werd geschoten. Zijn doorzeefde hoofddeksel werd later getoond aan Wijnkoop, die koel reageerde met de woorden: “Dacht je dat er een revolutie gemaakt kon worden zonder bloed en tranen?”

Op 13 november vond een cruciale protestbijeenkomst plaats in de Diamantbeurs aan het Weesperplein. Hier spraken prominente figuren als Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Henriëtte Roland Holst en David Wijnkoop. Na afloop besloot men op initiatief van Wijnkoop naar de Oranje-Nassaukazerne te marcheren om de vrijlating te eisen van een gearresteerde kameraad.

De demonstratie ging eerst langs de Cavaleriekazerne in de Sarphatistraat 470. Demonstranten riepen de soldaten op zich bij hen aan te sluiten. Bij het hek van de kazerne ontstond tumult; volgens sommige getuigen probeerde iemand het hek met een bijl te forceren. Ook zou een demonstrant zijn borst hebben ontbloot met de woorden “schiet maar” en volgens kazerneberichten zelfs een schot hebben gelost op een schildwacht.

De militairen in de kazerne openden hierop het vuur. In de chaos vluchtten veel demonstranten weg of wierpen zich op de grond. Terwijl dit gebeurde, bevond de kop van de stoet met daarin Roland Holst en Wijnkoop zich al bij de Muiderpoort. Zij zetten met een deel van de demonstranten hun mars voort naar de Oranje-Nassaukazerne.

Bij deze tweede kazerne stonden twintig soldaten met geweren in de aanslag. Hoewel Roland Holst moedig probeerde de soldaten over te halen zich bij hen aan te sluiten, lukte dit niet. De demonstranten lieten uiteindelijk de kazerne ongemoeid en de revolutionaire leider Wijnkoop toonde zich opvallend besluiteloos, een schril contrast met zijn eerdere strijdlustige houding.

Het bloedige resultaat van het incident bij de Cavaleriekazerne was vier doden en zes zwaargewonden. Onder de doden was de 17-jarige Jan van Putten, een jonge medewerker van het Amsterdamse stadhuis, die door het hoofd werd geschoten. Zijn doorzeefde hoofddeksel werd later getoond aan Wijnkoop, die koel reageerde met de woorden: “Dacht je dat er een revolutie gemaakt kon worden zonder bloed en tranen?”

Al op 14 november was de revolutionaire stemming in Amsterdam grotendeels verdwenen. Troelstra zelf begon een dag eerder al te twijfelen aan zijn eigen revolutionaire plannen. Tegelijkertijd organiseerden confessionele partijen en vakbonden massabijeenkomsten om de monarchie te steunen. Gezagsdragers die eerder nog twijfelden, herwonnen hun zelfvertrouwen.

De gebeurtenissen van 13 november 1918 in Amsterdam worden beschouwd als een belangrijk keerpunt in wat achteraf bekend werd als “de Nederlandse revolutie die niet doorging”. Het bloedige incident bij de Cavaleriekazerne toonde niet alleen de grenzen van de revolutionaire beweging, maar markeerde ook het einde van een korte periode waarin de omverwerping van het Nederlandse staatsbestel even denkbaar had geleken.